Creación de Sociedades de Inquilinos na Galiza nas dúas primeiras décadas do s.XX

Xa sabemos que o problema da vivenda non é algo propio da actualidade que estamos a vivir: prezos elevados do aluguer xunto a baixos salarios, escaseza e carestía das vivendas, desafiuzamentos, codicia, abusos e incumprimentos por parte dos propietarios, malas condicións das vivendas, problemas de hixiene e saúde pública, …

A principios do século XX en pleno crecemento do capitalismo industrial co dereito á propiedade privada sen atopar límite algún, e mailo liberalismo brutal como eixos duplos de todas as relacións xurídicas, nas cidades e vilas galegas, a vivenda xa era un problema, principalmente para as clases populares.

A imitación das sociedades obreiras, en moitas cidades e vilas de toda Europa se constitúen sociedades de inquilinos para a defensa colectiva dos seus intereses. Deste xeito, a partir de 1902 en que se constitúe a sociedade de inquilinos da cidade suiza de Berna, comezan a se extender por toda Europa e, tamén, no estado español. En 1904 en Barakaldo crease unha sociedade de inquilinos que ao ano seguinte protagonizará a primeira folga de inquilinos.


Na Galiza, as primeiras referencias que atopamos son na cidade de Ferrol, xa en 1904:

O xornal “El Correo Gallego” desta cidade, no seu exemplar de 30 de xaneiro de 1904 da conta da reunión constitutiva da Sociedade de Inquilinos da cidade departamental coa seguinte nova:

En el Centro Obrero
La reunión de anoche
En el local que ocupa el Centro Obrero en la plazuela de las Anagustias número 4, tuvo lugar ayer una reunión pública con objeto de constituir la “Sociedad de Inquilinos”
Presidió el acto D. Bernardino Seijo y ejerciendo de secretario D. Francisco Bescos Pérez.
El presidente manifestó el objeto de la reunión.
Después el secretario dió lectura al reglamento de la nueva sociedad, el cual consta de seis capítulos y 36 artículos.
El objeto de aquélla es el hacer cumplir a los propietarios todos los preceptos que marca la higiene, en beneficio de la salud pública, tales como el blanqueo y pintado de habitaciones, cuando las casas quedan vacías, la desinfección de las mismas cuando en ellas muera algún tuberculoso, o de cualquier otra enfermedad contagiosa y el conseguir una rebaja prudencial en los alquileres de las mimas.
Habrá socios activos y honorarios.
Los socios activos pagarán una cuota mínima de diez céntimos de peseta al mes.
Todos los asistentes estuvieron conformes con el reglamento.
Después se acordó que la Junta provisional de la sociedad quedara constituída en la siguiente forma:
Presidente, D.Bernardino Seijo; vicepresidente, D. José A. Montero; secretario, D. Francisco Bescos; vicesecretario, D. Federico Vidal; contador, D. Emilio Pérez, vicecontador, D. José Lorenzo; depositario, D. Francisco Pérez; vicedepositario, D. Rafael Ronco; vocales: primero, D. Manuel Morado; segundo, don Adolfo Rodríguez, y tercero, F. Francisco Fernández.
En la reunión hicieron uso de la palabra varios individuos, con el fin de demostrar lo conveniente que es la sociedad para la clase proletaria.
Se acordó que los inquilinos que deseen hacerse socios puedan suscribirse en la calle de Dolores núm. 20, bajo, y Arce núm.9, piso segundo.

A Sociedade creada en Ferrol comeza a funcionar de inmediato e aos poucos meses xa celebra unha primeira “Junta General extraordinaria”, tamén no local das sociedades obreiras, o 24 de abril de 1904 (“La Correspondencia Gallega”, 23 de abril de 1904).


No ano 1905, unha nova no xornal coruñés “El Noroeste”, no exemplar do 16 de setembro dese ano, informa da celebracións de reunións preparatorias para a creación dunha Sociedade de Inquilinios na cidade coruñesa:

SOCIEDAD DE INQUILINOS
Una reunión importante

Los pobres, los que trabajan y no comen, los que ven sobre su cabeza el pavoroso problema de las subsistencias se aperciben para la defensa.
Ayer, encerrada en un sobre azul, llegó a nuestra mesa de redacción la siguiente nota que demuestra que la escasez obliga ya a recurrir a todo.
“Sr. Director de El Noroeste.
Muy señor nuestro: Esperamos de su amabilidad tienga a bien publicar en las columnas de su ilustrado diario, que el domingo 16 del corriente, a las cuatro de la tarde, se celebrará una reunión pública en el centro Germinal, con objeto de tratar de organizar una sociedad de inquilinos, para poder alcanzar a los propietarios la rebaja de precios en los alquileres de las casas.
De V. afmos. s. s., La Comisión.
La Coruña, 15 de abril de 1905″
Y lo que dirán los inquilinos que convocan: los artículos de primera necesidad por las nubes, los alquileres de las casas cada vez más subidos y los jornales y los sueldos en statu-quo. Así no se puede vivir.
La reunión promete, pues, estar muy concurrida por la importancia del asunto que en ella ha de tratarse”.


En 1908, hai novas da intención de crear unha Sociedade de Inquilinos na cidade de Vigo, como recolle o xornal “Galicia Nueva” de Vilagarcía, no exemplar de 13 de marzo de 1908:

SOCIEDAD DE INQUILINOS
En Vigo se agita la idea de constituir una sociedad de inquilinos. Tendrá por objeto procurar el cumplimiento de los preceptos higiénicos, gestionar que se obligue a los dueños de edificios urbanos a ponerlos en comunicación con las alcantarillas haciendo de este modo desaparecer los infectos pozos negros que aún existen en gran abundancia; procurar que se cumpla la obligación en que se hallan los propietarios de poner el cierre de agua en todos los retretes, que se impida sean alquiladas aquellas viviendas que carezcan de condiciones higiénicas, y que no se permita el ingreso de nuevos vecinos en aquellas que no sean previamente desinfectadas, después de una mudanza, y siempre que el caso lo requiera.
Éstas y otras medidas análogas constituirán la finalidad más saliente de la sociedad en proyecto.


Na cidade da Coruña, en 1910 comeza a prepararse a constitución dunha Sociedade de Inquilinos, como reflicte a breve nota do xornal “El Correo Gallego”, de 26 de setembro de 1910:

O no exemplar do 27 de setembro do mesmo ano, do xornal “Diario de Pontevedra”:

Mais tamén a intención de constituir a Sociedade de Inquilinos na Coruña aparece recollida na prensa a nivel estatal. Así, o xornal madrileño “El Correo” recolle a nova conectandoa có drama da emigración de moitos galegos nesa época:

A reunión constitutiva da Sociedade tivo lugar o 30 de outubro de 1910, según anunciaba o mesmo día o xornal “El Noroeste” e sendas notas no mesmo xornal e no diario “El Correo Gallego” do día seguinte:


Os vencellos coas sociedades obreiras da cidade son evidentes por ser militantes destas sociedades as impulsoras da iniciativa e acollendo as reunións nos seus locais na cidade, pero resulta aínda máis clara a relación cando vemos varias novas aparecidas no exemplar de 1 de marzo de 1911 de La Voz del Obrero, publicación destas sociedades obreiras coruñesas:

No que atinxe á composición da Xunta Directiva da sociedade, atopamos nomes ben conocidos:

  • Presidente: Juan No (Juan No Iglesias, militante anarquista, tipógrafo de profesión. Foi fundador de Germinal e participou, como vimos, da creación de Solidaridad Obrera de Galicia no congreso celebrado en Vigo e logo membro do seu comité, establacido na Coruña).
  • Secretario: Benito Da Raquea (seudónimo de Enrique Taboada Chas, Secretario da “Sociedad de Fogoneros Marítimos y Terrestres” da Coruña e activo militante libertario coruñés).
  • Tesorero: Manuel Barco (Vocal do xurado da Sociedad de Socorros Mútuos “El Porvenir de la Coruña”)
  • Contador: Dionisio Naveira (activo militante da FLO, vogal da mesma Sociedade de Socorros Mutuos “El Provenir de la Coruña, socio de Germinal e membro do grupo ácrata “Ni dios ni amo”)
  • Vocais: Jesús Doldán, socio de Germinal; Enrique Solís, membro da Sociedad de Estibadores del Puerto “El Progreso Marítimo” e delegado tamén por esta sociedade no Congreso Obreiro de Vigo; e Antonio González, membro de Germinal.

Como vemos, moitos nomes dos impulsores participan no Congreso Obreiro celebrado en Vigo nese mesmo mes de marzo de 1911. De feito, en “La Voz del Obrero”, no mesmo exemplar, aparece publicada unha comunicación dirixida aos delegados que asistirán ao Congreso Obreiro de Vigo, asinada por Benito da Raquea, en calidade de Secretario da Sociedad de Inquilinos de la Coruña “La Higiene”:


Tamén no citado exemplar de “La Voz del Obrero” aparece un amplo artigo sobre o problema da vivenda ao fio do escrito presentado ao Concello da Coruña pola recen nada Sociedade de Inquilinos:

El problema de las viviendas
Una exposición de la Sociedad de inquilinos
Al Excmo. Ayuntamiento de la ciudad de la Coruña:
Los que suscriben, como representantes de una entidad, quizás la más interesada en el problema que se informa, respecto a la construcción de casas baratas, acuden a la Excma. Corporación municipal seguros de que los señores que la integran darán cima a ese pavoroso asunto, cuya agravación en estos últimos tiempos ha levantado clamores hasta en los más indiferentes y apáticos.
La regulación de la vida de los pueblos está siempre en manos de los municipios, cuando una relativa descentralización permíteles desarrollar sus iniciativas.
El Ayuntamiento coruñés hállase en vísperas de contraer un empréstito y su situación financiera preséntase halagüeña, ya que sólo por consumos ha obtenido un aumento importante.
Pues bien, en tan oportuno momento, es justo que a la clase desheredada se le ponga a cubierto de la extremada explotación de los propietaros, que, aprovechando el aumento de la demanda de habitaciones, han aumentado el precio de éstas considerablemente, llegando muchos a cobrar un 50 por 100 más en la renta mensual. Alégase que las gabelas que sobre la propiedad pesan son muchas, pero la desproporción entre las cargas y el aumento es patente.
Por otra parte, se observa que la labor de urbanización e higiene emprendidas resultan incompletas cuando al facilitar una cosa precisa se encarecen otras muchas, estrechando así la vida del trabajador en términos tales, que aquellos que no lo son entienden que el malestar se ha acrecentado.
Esta ocasión nos permite hacer objeciones a algunos colegas que ya han informado en el asunto de las viviendas baratas. Hubo quien propuso la construcción de una barriada de viviendas de madera allá por el Ventorrillo. Otro nos habló de la cooperación proletaria para al cabo de algún tiempo hacer propietarios a los inquilinos. Por lo que a las viviendas de madera respecta, debemos declarar que esas construcciones son impropias para vivir en ellas personas y seguros estamos que si el proponente tuviera que habitarlas no expondría tan descabellado propósito. En cuanto a ceder la propiedad al cabo de algún tiempo de pagar la renta un inquilino, tiene un gran inconveniente y es el de que, al hacerse propietario el inquilino, llegaría a buscar mayores utilidades, o subiendo la renta o vendiendo la casa a otro mayor propietario y esta tendencia a la absorción en pocas manos de lo que antes se dividía entre muchas, es lo que caracteriza a la época presente y produce el recrudecimiento de la lucha social.
Nuestra opinión es que al hacerlas, sean propiedad perpétua del Ayuntamiento, por el motivo de que así servirían de reguladoras de los alquileres y su modesta renta acumuladas llegaría para ampliar la barriada con nuevas construcciones.
La amplitud y comodidades de estos edificios convendría ajustarlos a las necesidades de la vida moderna y estudiando lo que existe en este género en Bélgica, Alemania, Inglaterra y Estados Unidos se llegaría a un proyecto digno de la Coruña y de su Municipio.
Terrenos y solares para tal obra hay en abundancia y aún sin recurrir a comprarlos, tiene la Corporación el Campo de Marte o toda aquella zona polémica que partiendo de Monte Alto ocupan los polvorines y que el fuero de Guerra cedería por poca cosa.
Para dar cima a tales propósitos bastaría sólo hacer el primer grupo, empleando el capital que representa el aumento obtenido este año por el impuesto de Consumos.
Es cuanto se nos ocurre atinente al caso, esperando que sin prejuicios malsanos coadyuven todos sinceramente a resolver esta árdua empresa, más factible y conveniente que otras muchas hasta ahora llevadas a cabo.
La Coruña, Febrero de 1911
El Secretario
VºBº El Presidente

Pola prensa burguesa da época temos tamén constancia do funcionamento da Sociedade de Inquilinos nomeada “Higiene y Economía”, como aparece na breve nota de anuncio dunha xuntanza aparecida no xornais coruñeses “El Eco de Galicia” e “El Noroeste”, nos seus exemplares de 25 e 26 de marzo de 1911, respectivamente:


No mes seguinte, abril de 1911, coñecemos polo xornal “El Noroeste” da celebración dunha nova Junta General na que son nomeados presidente Luciano Caño, mestre da escola de cegos, e Emilio Cayazzo, membro da Sociedade de Tipógrafos e Sociedad de Socorros Mutuos “El Porvenir”:

Como vemos, a coincidencia en datas e nomes dita sociedade de socorros mútuos é tamén relevante. Esta Sociedade, que comezara chamándose “De los dos mil”, acaba constituíndose na cidade no mesmo de mes de marzo, como recolle a nova de “El Noroeste” no seu exemplar de 20 de marzo de 1911:


A pesar dos esforzos da Sociedade de Inquilinos, o problema da vivenda é terrible na cidade, como evidencia esta columna publicada en “El Noroeste” el día 3 de xuño de 1911, baixo o título “De la misma vida”:

NOTA DEL DÍA
DE LA MISMA VIDA
Ved un episodio doloroso, que nos conmovería leído en Luís del Val
(1) o visto en una película cinematográfica.
Una familia humildísima habitaba en la boardilla de la casa número 2 del Campo de Artillería. Las pobres gentes no lograban reunir ni aún el dinero preciso para su manutención. El pago del insignificante alqluiler del cuchitril donde se albergaba esta miseria, no pudo satisfacerse en muchos meses. Un día, el casero, indignado, entabló una demanda de desahucio, y ayer, el Juzgado municipal se presentó en la habitación, para desalojarla.
En la boardía no había más persona que un niño recién nacido. Los muebles fueron puestos en el arroyo; el chiquillo, hambriento acaso, envuelto en un girón, fue recogido por un vecino compasivo que añadirá esa carga a sabe Dios cuantas otras que quizás posea.
Ni los muebles ni el chico fueron reclamados. Los padres de aquél, sin refucio, sin pan, habrán decidido dejarlo definitivamente. No aparecieron aún.
Si el padres es un canalla, la criatura habrá salido ganando; si es, simplemente un desgraciado, acaso procuró tan solo librar a su hijo del sufrimiento, de la penuria familiar; quizás también , habrá creído candidamente que el espectáculo haría ceder a la justicia; si algún argumento pudo oponer, si alguna defensa pudo hacer contra su expulsión, no sería nunca más elocuente que la ruindad de la boardilla y el montoncito de muebles desvencijados, y el recien nacido sólo en medio de esa indigencia deplorable. Habrá pensado: “¿quién sabe si el lloro del pequeñuelo moverá a piedad?” Pero la piedad, gente sencilla, no está catalogada en el Código.
Y ¿qué hacer ya?… los padres andarán a puñetazos con el hambre, rodando aquí y acullá y acaso pasando dos días con un mendrugo. El hijo…; ya le han dado carrera, la carrera del mundo; no conocían a otra protectora que a la Casualidad y en sus brazos pusieron al chiquillo. Pensarán acaso que es muy justo que los hombres que los han echado al arroyo, los hombres que les dejan desvalidos, sin techo bajo el que cobijarse, los que los han puesto en circunstancias tan difíciles de vida, deben ser los que cuiden y atiendan al pequeñuelo, al que ellos no podrían conducir más que a la desgracia o a la muerte.
Y acaso, acaso, tengan razón.

(1) Luis del Val, escritor e dramaturgo, moi coñecido na época polas novelas sentimentais por entregas.


En maio e xuño do mesmo ano xa temos novas acerca das actividades da Sociedade de Inquilinos coruñesa “Higiene y Economia” como as seguintes, aparecidas en “El Noroeste”, no seus exemplares de 23 de maio e 3 de xuño de 1911; e no xornal “Noticiero de Vigo”, no seu exemplar de 13 de xuño de 1911:

Tamén no mesmo xornal vigués, no seu exemplar de 8 de agosto de 1911, aparece a intervención da Sociedade na fusión do Concello de Oza co da Coruña:

En setembro de 1911, o “Diario de Galicia” da conta da celebración o 18 de setembro de 1911, dunha xuntanza da Sociedade nos salóns da propia Casa consistorial, según a información recollida no seu exemplar do día 19 de setembro de 1911:

Na información atopamos tamén a referencia a unha Sociedade semellante en Vigo e os procesos de coordinación destas sociedades a nivel estatal.

Son tempos de axitación obreira na cidade e no resto do estado por mor da Folga xeral convocada para esas datas, como reflicte, no mesmo exemplar, o propio xornal “Diario de Galicia”:


Ao ano seguinte, atopamos a elección dunha nova xunta directiva da Sociedade, como recolle o xornal “El Noroeste” no seu exemplar de 6 de febreiro de 1912, no que parece un cambio de perfil da xunta directiva:

O novo presidente José Pita tiña sido militar, traballaba na administración de xustiza e era directivo do orfeón “El Eco”. Moitos dos novos directivos eran membros da Sociedad de Socorros Mútuos “La verdadera legalidad” da Coruña, e Ricardo Corbacho tamén tiña sido militar, concretamente membro da Guardia Civil.


Desaparecen as referencias as actividades da Sociedade na prensa en todo o ano 1912, ata que en 1913 é elexida unha nova Xunta Directiva, dirixida agora por Francisco Javier Fariña Pérez, o coñecido médico promotor da Casa de Socorro, un dos impulsores da  “Liga de Amigos de La Coruña” e que tiña promovido a construción en 1899, nos Castros (aínda daquela no Concello de Oza) dun grupo de “cinco viviendas económicas”, e que fallece aos poucos meses da elección; sen embargo moitos dos membros da anterior xunta continúan na seguinte e aparecen nomes novos, do que salientamos a Benito Couceiro (Benito Couceiro Gómez foi zapateiro e sindicalista, e un moi activo militante da FLO). Así o recolle o xornal “El Noroeste” no exemplar do 18 de marzo de 1913:

Tras outro periodo sen referencias, no ano 1914, o xornal “El Noroeste” (nos exemplares do 12 e 13 de maio de 1914) recolle novas da celebración dunha Asamblea da Sociedad de Inquilinos, xa sen facer mención da denominación “Higiene y Economía” que foi celebrada nos locais da Sociedade Obreira (de carpinteiros) “La Emancipación”:

Tamén en 1914 parece que existe unha maior actividade da Sociedade, coa celebracion dun mitin en abril de 1914, como recolle o xornal lucense “La idea moderna” (no exemplar de 9 de abril de 1914) e con intervencións ante propietarios que pretendían subir os prezos dos alugueres, como queda sinalado na convocatoria de xuntanza que publica “El Noroeste” o 3 de setembro de 1914:

Nos anos 14 e 15 do pasado século XX a situación das clases populares nas vilas e cidades endureceuse bastante polos procesos capitalistas derivados da Grande Guerra (1914-1918) en Europa, producindo un rápido encarecemento dos bens básicos de consumo e o aumento do desemprego. Así, en xaneiro de 1915, ten lugar un mitin da FLO na Teatro Circo Emilia Pardo Bazán, baixo a presidencia de Benito Couceiro, da Sociedade de Inquilinos, como se recolle nas páxinas de “El Noroeste” dos días 31 de xaneiro e 1 de febreiro de 1915, e do que nacerá o chamado “Comité de Defensa Económico y Social”:

En marzo dese ano de 1915 xa atopamos referencias ás actividades do citado Comité, mais tamén da propia Sociedade de Inquilinos, como a intervención ante desafiuzamentos:

Tamén en 1915 atopamos a intervención da Sociedad de Inquilinos nun conflito entre propietarios e inquilinos, como recolle “El Noroeste”, no exemplar de 20 de novembro de 1915:

Sen embargo, a intensa actividade deste Comité de Defensa (que merece unha futura entrada de seu neste espazo web) parece absorver o espazo que viña ocupando a Sociedade de Inquilinos, que esmorece alomenos ata rematada a I Guerra Mundial. Así, no ano 1919 podemos atopar referencia da creación dunha nova Sociedad de Inquilinos (que tamén será obxecto dunha futura entrada adicada ás actividades das Sociedades de Inquilinos galegas entre 1920 e 1936), no xornal “El Orzán” do 7 de decembro de 1919 e no xornal lucense “El Progreso” de 31 de decembro de 1919:


Semellante proceso debeu de producirse en Ferrol, cando tamén no ano 1919 atopamos nova dunha Sociedade de Inquilinos denominada “La Equilátera”, tal e como aparece no xornal “El Correo Gallego de 30 de novembro de 1919, con explícito desvencellamento das sociedades obreiras:


Referencias:

  • El Correo de Galicia. Num. s.n. – 1904 febreiro 04
  • El Correo gallego. Ano XXVII Número 8682 – 1904 xaneiro 30
  • El Correo gallego. Ano XXXIII Número 10831 – 1910 setembro 26
  • El Correo gallego. Ano XLII. Número 15100 – 1919 novembro 30
  • El Correo – Madrid. Ano XXXI. Número 10821 – 1910 setembro 25
  • La Correspondencia Gallega. Ano XVI Número 4268 – 1904 abril 23
  • El Diario de Pontevedra. Ano XXVII Número 7915 – 1910 setembro 27
  • Diario de Galicia. Num. 840 – 1911 setembro 29
  • El Eco de Galicia. Num. 446 – 1904 marzo 10
  • El Eco de Galicia. Num. 1407 – 1911 marzo 25
  • Galicia Nueva. Ano II. Número 302 – 1908 marzo 13
  • Galicia Nueva. Ano VII. Número 1777 – 1913 marzo 22
  • La idea moderna. Num. 7033 – 1914 abril 09
  • El Noroeste. Ano X Número 3693 – 1905 abril 16
  • El Noroeste Ano XV Número 5460 – 1910 octubre 30
  • El Noroeste Ano XV Número 5461 – 1910 octubre 31
  • El Noroeste Ano XVI Número 5606 – 1911 marzo 26
  • El Noroeste Ano XVI Número 5664 – 1911 marzo 20
  • El Noroeste Ano XVI Número 5664 – 1911 abril 05
  • El Noroeste Ano XVI Número 5664 – 1911 junio 03
  • El Noroeste Ano XVII Número 5998 – 1912 febrero 06
  • El Noroeste Ano XVIII Número 6411 – 1913 xuño 28
  • El Noroeste Ano XVIII Número 6411 – 1913 marzo 18
  • El Noroeste Ano XIX Número 9687 – 1914 mayo 12
  • El Noroeste Ano XIX Número 9688 – 1914 mayo 13
  • El Noroeste Ano XIX Número 9799 – 1914 septiembre 3
  • El Noroeste Ano XX Número 9865 – 1915 enero 31
  • El Noroeste. Ano XX Número 9866 – 1915 febrero 01
  • El Noroeste Ano XX Número 9918 – 1915 marzo 25
  • El Noroeste Ano XX Número 9613 – 1915 noviembre 20
  • Noticiero de Vigo. Ano XXVI Número 10948 – 1911 xuño 13
  • Noticiero de Vigo. Ano XXVI Número 10993 – 1911 agosto 08
  • El Orzán. Ano II Número 583 – 1919 diciembre 07
  • El Progreso. Ano XIII Número 3800 – 1920 abril 21
  • La Voz del Obrero. A Coruña – 1911 marzo 01

Outras referencias:

Fotografía:



Unha resposta a “Creación de Sociedades de Inquilinos na Galiza nas dúas primeiras décadas do s.XX”

  1. […] (*) En realidade trátase de Benito Couceiro, de quen xa temos falado noutra entrada deste espazo: Creación de Sociedades de Inquilinos na Galiza nas dúas primeiras décadas do s.XX […]

    Gústame

Deixa unha resposta a Mitin na Coruña, en xaneiro de 1903, en solidariedade cos obreiros presos polo proceso de “La Mano Negra” – MEMORIA LIBERTARIA NA GALIZA Cancelar a resposta

qué é isto?

Un espazo para ir recollendo información para a recuperación, conservación e difusión da memoria libertaria e a historia do movemento obreiro na Galiza.

Newsletter

A Folga de 1901 na Coruña, na prensa

Boletín “A Folga de 1901: os sucesos dos días 30 e 31 de maio de 1901 na Coruña”

A Folga de 1901, no Diario de Sesións do Congreso dos Deputados

Solidaridad Obrera de Galicia – 1911

Conflitos obreiros e Folga Xeral de 1903 na Coruña: a figura de Mª Manuela Vázquez Mejuto “La Morenita”

Folga Xeral revolucionaria de 1933 na Galiza

A Folga de 1901, no “Suplemento a la Revista Blanca”